Ο πίνακας του Καζιμίρ Μαλέβιτς «Μαύρο τετράγωνο», είναι το πιο αναγνωρίσιμο σύμβολο της ρωσικής πρωτοπορίας. Λακωνικό στον μέγιστο βαθμό, όπως το λογότυπο μιας αθλητικής μάρκας, γέννησε αναρίθμητες συζητήσεις, θρύλους και ιστορίες.
Πηγή: Yuri Somov / RIA Novosti
Η πλήρης ονομασία του πίνακα είναι «Μαύρο σουπρεματιστικό τετράγωνο». Ο Μαλέβιτς τον ζωγράφισε το 1915 στο αποκορύφωμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά τον είχε εμπνευστεί νωρίτερα, το 1913. Αρχικά το «Τετράγωνο» δεν περιείχε κάποιο συμβολικό βάρος και ο στόχος του ήταν καθαρά καλλιτεχνικός. Όμως ο πίνακας, όπως συχνά συμβαίνει με τις καλλιτεχνικές δημιουργίες, έγινε αιτία για πολλές ερμηνείες, ακόμη και κρίσεις όπως, «Τι σόι καλλιτέχνης είναι αυτός, που ζωγραφίζει ένα τετράγωνο! Αυτό μπορώ να το κάνω κι εγώ». Στην πραγματικότητα, το «Τετράγωνο» είναι πολύ δύσκολο στην εκτέλεση για να το ζωγραφίσει κανείς, καθώς πρέπει να διαθέτει εξαιρετικές γνώσεις γύρω από τα χρώματα, τη σύνθεση και τις καλλιτεχνικές αναλογίες.
Ο Σουπρεματισμός ως τεχνοτροπία
Ο Σουπρεματισμός είναι μια τεχνοτροπία της αφηρημένης Τέχνης που δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1910 από τον Μαλέβιτς. Εκφραζόταν με το συνδυασμό επιφανειών γεωμετρικών σχημάτων σε διάφορα χρώματα (κύκλος, τετράγωνο, τρίγωνο, γραμμή), τα οποία σχημάτιζαν ασύμμετρες συνθέσεις. Ο Σουπρεματισμός χρησιμοποιούταν ευρέως στην τεχνική της δημιουργίας αφισών και πλακάτ, στην αρχιτεκτονική, στο σχέδιο και στη σκηνογραφία.
Ας ξεκινήσουμε αναφέροντας ότι δεν πρόκειται για «Τετράγωνο». Καμιά από τις πλευρές του δεν είναι παράλληλη με το πλαίσιο. Ο Μαλέβιτς ζωγράφισε τον πίνακα ανακατεύοντας μπογιές, μεταξύ των οποίων δεν υπήρχε μαύρη. Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά, η μπογιά στο τετράγωνο «έσκασε» από το χρόνο, και δημιουργείται η εντύπωση ότι πάνω στο τετράγωνο τρέχει ένα βουβάλι γυρισμένο προς τα εμάς με το πλάι και ελαφρώς με την πισινή πλευρά.
Υπάρχει ένας θρύλος ότι το «Μαύρο τετράγωνο» του «βγήκε» τυχαία. Επρόκειτο να γίνει μια φουτουριστική έκθεση, για τη διεξαγωγή της οποίας στους πίνακες του Μαλέβιτς και των ομοϊδεατών του είχε παραχωρηθεί μια τεράστια αίθουσα. Αυτοί μαθαίνοντάς το, βάλθηκαν να δημιουργήσουν κάποια έργα για να γεμίσουν το χώρο αλλά ο Μαλέβιτς συνάντησε δυσκολίες με την ολοκλήρωση του πίνακά του και γι’ αυτό πασάλειψε τον καμβά του με μπογιά, με τελικό αποτέλεσμα το τετράγωνο.
Ο ίδιος ο Μαλέβιτς ισχυριζόταν ότι δημιούργησε τον πίνακα ευρισκόμενος σε μια κατάσταση μυστικιστικής έκστασης, υπό την επήρεια της «κοσμικής συνείδησης», και του έδωσε το σχετικό νόημα. Στην έκθεση, το «Μαύρο τετράγωνο» κρεμόταν μετά την είσοδο στη δεξιά γωνία της αίθουσας. Σύμφωνα με τη ρωσική παράδοση, στα σπίτια τοποθετούταν στη γωνιά αυτή το εικονοστάσι. Το νόημα αυτό το συνέλαβε αμέσως ο κριτικός και καλλιτέχνης, Αλεξάντρ Μπενουά, ο οποίος έγραψε: «Αναμφίβολα, αυτή είναι και η εικόνα με την οποία οι κύριοι φουτουριστές θα αντικαταστήσουν εκείνη της Παναγίας».
Άλλα Τετράγωνα
Εκτός από το μαύρο, ο Μαλέβιτς έχει επίσης το «Κόκκινο» και το «Άσπρο» τετράγωνο. Αλλά και «Μαύρα τετράγωνα» ζωγραφίστηκαν επίσης αρκετά. Το δεύτερο τετράγωνο ζωγραφίστηκε το 1923 για τη μπιενάλε της Βενετίας και διέφερε από το πρώτο ως προς το μέγεθος. Το τρίτο ο Μαλέβιτς το δημιούργησε για την έκθεση στην πινακοθήκη Τρετιακόφ το 1929 και θρυλείται ότι το έκανε μετά από παράκληση του διευθυντή της πινακοθήκης, ο οποίος δεν ήθελε να εκθέσει το «ξεφλουδισμένο» πρωτότυπο. Στο δεύτερο και στο τρίτο τετράγωνο δεν υπάρχει πλέον το «σκάσιμο» της μπογιάς στο σχέδιο και κατά πάσα πιθανότητα για να προστατέψει τον πίνακα ο καλλιτέχνης χρησιμοποίησε βερνίκι, το οποίο εμποδίζει την εμφάνιση ρωγμών.
Το 1933 διαπιστώθηκε ότι υπήρξε και τέταρτη εκδοχή του «Μαύρου τετραγώνου». Τον πίνακα αυτό έφερε στο υποκατάστημα μιας Τράπεζας στη Σαμάρα ένας άγνωστος, ως εγγύηση για δάνειο. Ο πίνακας κατέστη ιδιοκτησία της Τράπεζας και, μετά τη χρεωκοπία της, αποτέλεσε το κύριο περιουσιακό στοιχείο στους διακανονισμούς με τους πιστωτές. Προκειμένου ο πίνακας να μην απομακρυνθεί εκτός της Ρωσίας, η κυβέρνηση απαγόρευσε τη διεξαγωγή δημοπρασίας και ο πίνακας πωλήθηκε αντί ενός εκ. δολαρίων στον Ρώσο επιχειρηματία, Βλαντίμιρ Ποτάνιν, ο οποίος τον παρέδωσε στο κρατικό μουσείο Ερμιτάζ.
Ο Μαλέβιτς δεν ήταν σε καμία περίπτωση ο πρώτος που πειραματίστηκε με τα τετράγωνα και το μαύρο χρώμα. Το 1617 ο Αγγλος γιατρός, αστρολόγος και φιλόσοφος, Ρόμπερτ Φλαντ, είχε δημιουργήσει τον πίνακα «Μεγάλο σκότος». Το 1843, επίσης, ο Γάλλος καλλιτέχνης, Μπερτάλ, ζωγράφισε τον σατιρικό πίνακα «Όψη της Λα-Χογκ (νυχτερινή εντύπωση)», όπου τα πάντα είναι σκοτεινά και δεν διακρίνεται τίποτα. Ο μεγάλος Γκουστάβ Ντορέ αποτύπωσε τους «σκοτεινούς αιώνες» της ρωσικής ιστορίας με ένα μαύρο τετράγωνο. Υπήρξε ακόμη η «Νυχτερινή συμπλοκή νέγρων στο υπόγειο» του Πολ Μπίλχολντ, και αυτή πολύ συναφής. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ο Γάλλος δημοσιογράφος και συγγραφέας, Αλφόνς Αλέ, και ο πίνακάς του «Μάχη μεταξύ μαύρων στη σπηλιά μέσα στη βαθιά νύχτα», από το 1893, που απεικόνιζε ένα μαύρο οριζόντιο παραλληλόγραμμο.
Η ιστορία του «Μαύρου τετραγώνου» συνεχίστηκε, όπως είναι φυσικό να συμβαίνει με τις σπουδαίες δημιουργίες, ακόμη και μετά το θάνατο του δημιουργού τους. Στην κηδεία του Μαλέβιτς, σύμφωνα με τη διαθήκη του καλλιτέχνη, πραγματοποιήθηκε μια πρωτοβουλία «σουπρεματιστικού τελετουργικού» κατά την οποία το «Μαύρο τετράγωνο» έπαιξε ξανά το ρόλο της εικόνας. Απεικονίστηκε πάνω στο φέρετρο, ενώ μια αντιγραφή του τοποθετήθηκε στη νεκροφόρα.
Στα χρόνια του πολέμου χάθηκε το ακριβές σημείο όπου ετάφη η στάχτη του Μαλέβιτς στα περίχωρα της Μόσχας. Το 1988 μια ομάδα θαυμαστών του τοποθέτησε στην περιοχή της ταφής ένα αναμνηστικό σύμβολο το οποίο ο Μαλέβιτς είχε περιγράψει στη διαθήκη του, έναν λευκό κύβο με την απεικόνιση του τετραγώνου. Στα τέλη της δεκαετίας του 2000, ο τάφος του ανακαλύφθηκε ξανά, αλλά διαπιστώθηκε ότι η γη είχε αγοραστεί από οικοδομική εταιρία και στο σημείο του ενταφιασμού είχε κατασκευαστεί μια κατοικία. Έτσι λοιπόν, το «Μαύρο τετράγωνο» παρέμεινε το σημαντικότερο μνημείο προς τιμήν του δημιουργού του, ο οποίος είχε γράψει ότι «μόνο ο σουπρεματισμός μπορεί να εκφράσει την ουσία των μυστικιστικών αισθήσεων. Αυτός στέκεται εξ ολοκλήρου δίπλα στο θάνατο και τον νικά».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου