Οι λειτουργίες του μετωπιαίου λοβού.

Ο εγκέφαλος διαιρείται σε πολλά τμήματα ή λοβούς. Ο κάθε λοβός έχει συγκεκριμένες λειτουργίες. Πίσω απ’ το μέτωπο είναι οι μετωπιαίοι ή μετωπικοί λοβοί. Για ευκολία, αναφερόμαστε στον δεξιό και αριστερό λοβό, συλλογικά σαν “το μετωπιαίο λοβό”. Είναι ο μεγαλύτερος λοβός του εγκεφάλου. Είναι η θέση της κρίσης, της λογικής, της νοημοσύνης και της θέλησης. Είναι το κέντρο ελέγχου ολόκληρης της ύπαρξης μας. Μερικοί επιστήμονες αναφέρονται στον μετωπιαίο λοβό σαν την “Κορώνα” του εγκεφάλου. Οι μελέτες δείχνουν ότι η ονομαζόμενη αυτή “Κορώνα” επιτελεί μια ποικιλία από ζωτικές λειτουργίες.
Η πνευματικότητα, ο χαρακτήρας, η ηθική και η θέληση είναι τα χαρακτηριστικά που μας δίνουν τη μοναδική μας ατομικότητα. Επομένως, ένα άτομο με κατεστραμμένο μετωπιαίο λοβό μοιάζει το ίδιο, όπως ήταν πάντα, αλλά εάν έρθεις σε επικοινωνία μαζί του, είναι συνήθως φανερό ότι “απλά δεν είναι ο ίδιος”.
Το βιβλίο των βιβλίων αναφέρεται στη σημασία του μετωπιαίου λοβού για να γνωρίσουμε το θεό. Το τελευταίο βιβλίο της Αγίας Γραφής κάνει μια προκλητική δήλωση.

Αυτό το κείμενο δείχνει ότι ο χαρακτήρας του θεού [Το όνομα Του], αναπαράγεται στο χαρακτήρα μας [εξηγείται με παραδείγματα απ τον μετωπικό λοβό, που είναι ακριβώς πίσω απ το μέτωπο].
ΤΟ ΜΕΓΕΘΟΣ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ
Είναι συναρπαστικό να παρατηρήσουμε πως το μέγεθος του μετωπιαίου λοβού διαφέρει μεταξύ των ανθρώπων και διαφόρων ζώων. Είναι ο μετωπιαίος λοβός που κυρίως διαχωρίζει τους ανθρώπους απ’ τα ζώα.
Εκείνοι που έχουν τους μικρότερους μετωπιαίους λοβούς έχουν περιορισμένους τρόπους ζωής κινούμενους απ το ένστικτο. Εκείνοι που έχουν μεγαλύτερους μετωπιαίους λοβούς είναι ικανοί να επιτελέσουν πιο σύνθετες λειτουργίες. Οι γάτες, με 3,5 % μόνο του μυαλού στο μετωπιαίο λοβό, είναι περιορισμένες σε κρίση και λογική. Έχουν μια πολλή περιορισμένη ικανότητα ν’ αναλύουν πληροφορίες και να κάνουν κρίσεις βασισμένες σε νέες πληροφορίες, έτσι, βασίζονται βασικά στο ένστικτο. Οι σκύλοι είναι πιο εκπαιδεύσιμοι επειδή το 7% απ το μυαλό τους βρίσκεται στο μετωπιαίο λοβό. Ανάμεσα στα ζώα, οι χιμπατζήδες έχουν μεγαλύτερο μετωπιαίο λοβό - μέχρι το 17% του μυαλού τους. Οι άνθρωποι, απ την άλλη μεριά, έχουν, 33 % του μυαλού τους στον μετωπιαίο λοβό.
Μερικά ζώα έχουν άλλα τμήματα του εγκεφάλου που είναι πιο ανεπτυγμένα απ ό,τι τα ανθρώπινα όντα. Για παράδειγμα, συγκριτικά με τα ζώα, οι χιμπατζήδες έχουν πολύ μεγαλύτερο cerebellums στην περιοχή του εγκεφάλου που ελέγχει τον συντονισμό [κινήσεως]. Αυτό έχει λογική βάση, επειδή οι χιμπατζήδες χρειάζονται πολλή καλή ισορροπία και ευκινησία για να κουνιούνται και να πηδούν από δένδρο σε δένδρο. Τα πουλιά έχουν επίσης πολύ καλά ανεπτυγμένα cerebellums για να πετούν, να προσγειώνονται και να κυνηγούν. Όλες αυτές οι δραστηριότητες απαιτούν ένα υψηλό επίπεδο συντονισμού. Άλλα ζώα μπορεί να έχουν έναν πιο πλούσιο occipital lobe [λοβός στο οπίσθιο τμήμα του εγκεφάλου] το κέντρο του εγκεφάλου, όπου βρίσκεται ή όραση. Γι’ αυτό το λόγο η όρασή τους είναι γενικά πολύ καλύτερη απ αυτήν των ανθρώπων. Ακόμη άλλα ζώα έχουν περισσότερο ανεπτυγμένους τους πλάγιους λοβούς. Όμως, για τους ανθρώπους, η διαφορά βρίσκεται στους καθαρά πολύ μεγαλύτερους μετωπιαίους λοβούς. Έτσι, έχουμε την ικανότητα για υψηλή πνευματική σκέψη και ανώτερη μαθησιακή ικανότητα.
Για να εκτιμήσουμε πλήρως τη σημασία των μετωπιαίων λοβών είναι πολύτιμο να εξετάσουμε λίγες ακόμη περιπτώσεις απ’ τα χρονικά της ιατρικής ιστορίας. Ένας απ’ τους λόγους γι’ αυτό είναι ότι ο Φινέας έχασε μόνο τμήμα των μετωπικών λοβών του. Οι επιλογές στον τρόπο ζωής μπορούν να επηρεάσουν ολόκληρους τους μετωπιαίους λοβούς μας - με λιγότερο δραματικούς τρόπους απ ότι η απώλεια του Φινέα.

Οραματιστής του χάους και της κρίσης.

Ο φιλόσοφος Τζον Γκρέι είχε προβλέψει τη σημερινή παγκόσμια ύφεση

Του David Runciman* / The Observer

JOHN GRAY

Gray’s Anatomy: John Gray’s Selected Writings

Εκδ. Allen Lane, 440 σελ.

Η ανθολογία κειμένων του Τζον Γκρέι με τίτλο «Gray’s Anatomy» καλύπτει τα τελευταία 30 περίπου χρόνια, κάτι που σίγουρα είναι πολύ ενδιαφέρον, γιατί η τριακονταετία αυτή έχει αρχίσει να φαίνεται σαν ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στην ανθρώπινη ιστορία, το οποίο τώρα κλείνει. Ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του ’70, με την άνοδο στην εξουσία της Μάργκαρετ Θάτσερ, και τελείωσε τον περασμένο Σεπτέμβρη, όχι με την κατάρρευση της Lehman Brothers, αλλά με την εθνικοποίηση της Fannie Mae και της Fredie Mac, δύο εταιρειών «κοινωνικής πρόνοιας» που είχαν μετατραπεί σε οχήματα δημοκρατικο-καπιταλιστικών φαντασιώσεων.

Η κυριότερη φαντασίωση ήταν ότι οποιοσδήποτε μπορούσε να πάρει δάνειο, ανεξάρτητα από το εισόδημά του, έτσι ώστε οι φτωχοί να έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν δικό τους σπίτι, οι πολιτικοί να πάρουν ψήφους ευγνωμοσύνης και οι κυνηγοί του χρήματος να αποκτήσουν πολύ περισσότερο χρήμα, για όσον καιρό κανένας δεν θα έθετε ενοχλητικές ερωτήσεις. Ηταν η εποχή που ίσχυε το ρητό «και την πίτα ολάκερη και τον σκύλο χορτάτο».

Ο Τζον Γκρέι είναι ένας φιλόσοφος εξειδικευμένος στο να θέτει ενοχλητικές ερωτήσεις για τις δημοκρατικές - καπιταλιστικές φαντασιώσεις, επομένως τώρα είναι ο καιρός του. Τα δοκίμια αυτά καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων, από τον Ιζάια Μπέρλιν ώς τον Ντάμιεν Χερστ, από τα βασανιστήρια έως την προστασία του περιβάλλοντος. Ωστόσο, το ενοποιητικό στοιχείο τους είναι ότι η απλοϊκή μας πίστη στην ιδέα της προόδου έχει μετατρέψει τη σύγχρονη ζωή σ’ ένα ματς σκιώδους πυγμαχίας, καθώς δεν συνειδητοποιούμε ότι συνεχώς γρονθοκοπούμε τον ίδιο τον εαυτό μας.

Γκρεμίζοντας ψευδαισθήσεις

Παράδειγμα, η τρέχουσα μόδα του μαχητικού αθεϊσμού –Ντόκινς, Χίτσενς κ.λπ.– ο οποίος είναι εξίσου αφελής και ευκολόπιστος με εκείνο που επιχειρεί να γελοιοποιήσει, επιβεβαιώνοντας ότι «η προσπάθεια να ξεριζωθεί η θρησκεία οδηγεί μόνο στην επανεμφάνισή της με πιο χονδροειδείς και υποβαθμισμένες μορφές». Παρομοίως, ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας είναι στην πραγματικότητα ένας πόλεμος ενάντια στις δικές μας ψευδαισθήσεις μεγαλείου, καθώς ανακαλύπτουμε ότι η νέα τεχνολογία και η ολοένα αυξανόμενη κινητικότητα απλώς δίνουν στους τρομοκράτες περισσότερα παιχνίδια για να παίζουν.

Και πάνω απ’ όλα, ο νεοφιλελευθερισμός, δηλαδή η πίστη στην «τεχνολογική αλλαγή που πυροδοτεί την οικονομική ανάπτυξη και στις οικονομικές δυνάμεις που διαμορφώνουν την κοινωνία», είναι ένας αντικατοπτρισμός του άξεστου μαρξιστικού υλισμού που νομίζαμε ότι έχει εξαφανιστεί, όπως ακριβώς ο μαρξισμός ήταν ο ίδιος μια αντανάκλαση των ιουδαιο-χριστιανικών ιδεολογημάτων που ήθελε να καταστρέψει. Νομίζουμε ότι προοδεύουμε, ενώ το μόνο που κάνουμε είναι να φοβερίζουμε τα ίδια τα φαντάσματά μας.

Ο Γκρέι έχει διοργανώσει το βιβλίο θεματικά, αλλά αν διαβαστεί με χρονολογική σειρά τότε αρχίζουν να αναδύονται κάποιες διακριτές μεταβολές στον τόνο και στη διάθεση του συγγραφέα. Τα κομμάτια από τη δεκαετία του ’80, ιδίως αυτά που γράφτηκαν καθώς έτριζαν τα θεμέλια της Σοβιετικής Ενωσης, έχουν συχνά ένα ωμό προειδοποιητικό ύφος. Κοιτάξτε, φαίνεται να λέει ο Γκρέι καθώς υπογραμμίζει τους παραλογισμούς της σοβιετικής ιδεολογίας και τους ακόμα μεγαλύτερους παραλογισμούς των δυτικών μαρξιστών συνομιλητών της, εδώ είναι που μας ξεγελάει τελείως η πίστη στην ανθρώπινη πρόοδο.

Ειρωνεία

Ωστόσο, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, το γράψιμο του Γκρέι γίνεται πιο ειρωνικό και αποστασιοποιημένο. Η πιο μεγαλειώδης ειρωνεία είναι ότι «μια σφαλερή άποψη για τον κόσμο που γεννήθηκε από την κομμουνιστική κατάρρευση υιοθετήθηκε, στις πιο παραπλανητικές της πλευρές, από τους νικητές του Ψυχρού Πολέμου». Το πρόβλημα ήταν πως δύσκολα μπορούσε να αντιληφθεί κανείς την ειρωνεία καθώς ένα νέο κύμα ανοησιών περί οικουμενικής ειρήνης, παγκοσμιοποίησης και προόδου είχε αρχίσει να σαρώνει τα πάντα. Κατόπιν, όμως, μετά την 11η Σεπτεμβρίου, τα πράγματα άλλαξαν πάλι. Στα επιδέξια χέρια του Τζορτζ Μπους και του Τόνι Μπλερ, η αφελής φιλελεύθερη πίστη στην αξία της δημοκρατίας και της πολιτικής ελευθερίας, καθώς και η ανέμελη άγνοια όσον αφορά το πόσο δύσκολο είναι να προσπαθήσεις να τις διαδώσεις στον κόσμο με τη δύναμη των όπλων, οδήγησαν τον νεοφιλελευθερισμό να μετατραπεί σε παρωδία του εαυτού του. Από δω και πέρα το στυλ του Γκρέι γίνεται πιο νευρώδες και σατιρικό (και δεν είναι τυχαίο ότι τότε άρχισε να φτάνει σε πολύ ευρύτερο κοινό). Σαρκάζει τους φιλελεύθερους με μια φιλελεύθερη υπεράσπιση των βασανιστηρίων με τρόπο που είναι πολύ πιο ωμός αλλά και ανάλαφρος από τις προηγούμενες παρωδίες του για τον μαρξισμό. Οταν το 2005 κατεδάφισε το «νεοφιλελεύθερο πορνό» του Τόμας Φρίντμαν «Ο κόσμος είναι επίπεδος», το κείμενό του δεν είχε ίχνος από το βαριεστημένο στυλ της ανάλογης κατεδάφισης των πονημάτων του Φράνσις Φουκουγιάμα «Το τέλος της ιστορίας» και «Ο τελευταίος άνθρωπος» πριν από 13 χρόνια. Αφότου μπαίνουμε για τα καλά στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, με όλους τους γελοιογραφικούς παραλογισμούς της, ο Γκρέι φαίνεται πραγματικά να διασκεδάζει.

Τεχνολογική πρόοδος

Εκεί όπου αφήνει κάποια κενά, ωστόσο, είναι στην απάντησή του στο ερώτημα πώς μπορούμε να αποφύγουμε τους κινδύνους του προοδευτισμού. Από τη μια μεριά φαίνεται να μένει προσκολλημένος στο δικό του ιδεώδες ενός σκεπτικιστικού, φιλελεύθερου συντηρητισμού, με τη βαθιά δυσπιστία του για τις ορθολογικές φαντασιώσεις και την έμφαση στην ποίηση, την περιέργεια και τη θέληση να έρθουμε ο ένας κοντά στον άλλο. Από την άλλη, όμως, φαίνεται απρόθυμος να πιστέψει ότι όλα αυτά μπορούν να αλλάξουν την πορεία των πραγμάτων. Ο Γκρέι απορρίπτει την ιδέα της κοινωνικής προόδου, όχι όμως της τεχνολογικής προόδου, για την οποία αναγνωρίζει ότι μας έχει καθυποτάξει. Θα χρειαστεί κάτι περισσότερο από ποίηση και διάθεση πλησιάσματος για να διασώσουμε το ανθρώπινο γένος από την ίδια την καταστροφική για το περιβάλλον συμπεριφορά του

Η βία του μέλλοντος και ο Σορέλ

Ο Γκρέι βλέπει ένα μαλθουσιανό μέλλον στο οποίο η σπάνις των φυσικών πόρων συνδυασμένη με την αύξηση του πληθυσμού και τις τεχνολογικές καινοτομίες, θα επιφέρουν σκληρότερους και συχνότερους πολέμους, καθώς τα «παλαιά δεινά» θα επιστρέψουν και «αυτά που βλέπουμε ως αναλλοίωτα χαρακτηριστικά της πολιτισμένης ζωής θα εξαφανιστούν εν ριπή οφθαλμού». Στο σημείο εκείνο, δεν θα είναι πλέον δυνατόν να υποκρινόμαστε ότι ελέγχουμε το πεπρωμένο μας, αν και μπορεί επίσης να μην αξίζει τον κόπο να νοιαζόμαστε.

Ο Γκρέι φαίνεται αρκετά σίγουρος γι’ αυτή την προοπτική, ιδιαίτερα εφόσον αυτή προσφέρει την ευκαιρία μιας ανάπαυλας για όλες τις άλλες μορφές ζωής με τις οποίες μοιραζόμαστε τον πλανήτη. Το όραμά του για το μέλλον έχει, κατά δική του επίσης ομολογία, χαρακτηριστικά Αποκάλυψης, ο τόνος του όμως είναι όλο και πιο ανέμελος, σχεδόν παιγνιώδης. Το αποτέλεσμα είναι ένα ιδιαίτερα διασκεδαστικό βιβλίο, που είναι ταυτόχρονα βαθύτατα απαισιόδοξο –«ο ερχόμενος αιώνας φαίνεται ότι θα είναι αιώνας πολέμων, σφαγών και αναγκαστικών μεταναστεύσεων, που απέναντί τους τα ολοκαυτώματα του δικού μας αιώνα δεν θα αποτελούν παρά τους προπομπούς», γράφει σ’ ένα δοκίμιο πάνω στον πράσινο συντηρητισμό το 1993.

Ο τίτλος του βιβλίου, πάντως, δεν είναι καλός - η αναφορά στη δημοφιλή τηλεοπτική σειρά είναι ευκαιριακή και άστοχη. Δεν υπάρχει τίποτα χειρουργικό στην ανάλυση του Γκρέι. Καλύτερος τίτλος ίσως να ήταν «Οι ψευδαισθήσεις της προόδου», αν και έχει χρησιμοποιηθεί παλιότερα, πριν από εκατό χρόνια, από τον Ζορζ Σορέλ, τον Γάλλο φιλόσοφο και προφήτη της βίας, που επιδίωξή του ήταν να ξυπνήσει από τον λήθαργό του ο δυτικός πολιτισμός και να κοιταχτεί στον καθρέφτη των δημοκρατικών - καπιταλιστικών φαντασιώσεών του.

Η αλήθεια είναι ότι ο Σορέλ ήταν λίγο ανισόρροπος, ένας διανοούμενος που είχε αποκτήσει τη φήμη της ενοχλητικής αλογόμυγας καθώς φλέρταρε με όλες σχεδόν τις πολιτικές μόδες της εποχής, από τον συνδικαλισμό μέχρι τον μοναρχισμό. Σε αντίθεση όμως με εκείνους που έμεναν προσκολλημένοι στην πίστη τους στον κομμουνισμό ή τον εθνικισμό, ο Σορέλ έβλεπε κάτι από τις επερχόμενες φρικαλεότητες του 20ού αιώνα που δεν διέκριναν οι σύγχρονοί του.

Πρόγνωση, όχι προφητεία

Ο Γκρέι είναι πολύ ευγενικός, πολύ σκεπτικιστής, πολύ Αγγλος για να γίνει ένας νέος Σορέλ, αν και έχει αποκτήσει κάτι από τη φήμη της αλογόμυγας. Οπως ο Σορέλ, όμως, βλέπει πράγματα που άλλοι δεν βλέπουν. Αυτό δεν τον κάνει προφήτη, όσο κι αν μερικοί αναγνώστες του (και αναμφίβολα οι εκδότες του) θα ήθελαν να τον αντιμετωπίζουν έτσι. Δεν γνωρίζει περισσότερα από άλλους σχετικά με το τι πρόκειται να συμβεί στο μέλλον. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένας ενοχλητικός σαρκαστής. Η δύναμη του βιβλίου αυτού βρίσκεται στη σωρευτική αίσθηση που δίνει για μια κουλτούρα εκτός ελέγχου, δίχως άγκυρα στα ιστορικά της θεμέλια και δίχως καμιά αίσθηση των ίδιων των ορίων της.

Διαβάζοντας το 2009 το βιβλίο αυτό, κείμενα που γράφτηκαν την τελευταία τριακονταετία, εντυπωσιάζεσαι από την προγνωστική του δύναμη. Αν ο ίδιος ο Γκρέι φαίνεται κάποιες φορές χαοτικός στα μηνύματα που εκπέμπει, ιδίως με τα συμβατικά φιλοσοφικά κριτήρια, το τίμημα είναι μικρό.

Καθηγητής Ευρωπαϊκής Σκέψης

Ο Τζον Γκρέι γεννήθηκε το 1948 στο Σάουθ Σιλντς της Αγγλίας και σπούδασε στο Κολέγιο του Εξετερ. Χρημάτισε καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στην Οξφόρδη και, από το 1998, είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Σκέψης στο London School of Economics. Ανάμεσα στα πιο γνωστά βιβλία του περιλαμβάνονται τα: «Απατηλή αυγή: Οι ψευδαισθήσεις του παγκόσμιου καπιταλισμού» (1998, ελληνική έκδοση «Πόλις»), «Αχυρένια σκυλιά: Σκέψεις για τους ανθρώπους και άλλα ζώα» (2002, ελλ. έκδοση «Οκτώ»), «Η Αλ Κάιντα και η νεωτερικότητα» (2003, ελλ. έκδοση «Μεταίχμιο»), «Μαύρη μάζα: Αποκαλυπτική θρησκεία και ο θάνατος της ουτοπίας» (2007).

*Ο Ντέιβιντ Ράνσιμαν (γεν. 1967) είναι καθηγητής Πολιτικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, συγγραφέας και αρθρογράφος στην London Review of Books.

H αναζήτηση των πανανθρώπινων αξιών....

.... του Aρχιεπισκόπου Aλβανίας κ. Αναστασίου

H αναζήτηση των πανανθρώπινων αξιών

Ποιες είναι οι βασικές αρχές που μπορούν να γίνουν αποδεκτές

ακόμη και από εκπροσώπους διαφορετικών θρησκειών

Tου Aρχιεπισκόπου Aλβανίας κ. Αναστασίου(Γιαννουλάτου)

Ομότιμου καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών,

αντεπιστέλλον μέλος της Aκαδημίας Aθηνών.


Από την εφημερίδα: «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ»



1. Kατ' αρχήν δεν νομίζω ότι υπάρχει μία άποψη. Σήμερα εξακολουθούν να επιβιώνουν 19 θρησκείες, οι οποίες υποδιαιρούνται σε 240 κλάδους1. Συγχρόνως, στους κόλπους τους υπάρχουν αντιθέσεις μεταξύ των προσκολλημένων κατά γράμμα στην παράδοση και των αναζητούντων νέα ανοίγματα στον σύγχρονο κόσμο.


Οι διάφορες θρησκείες, όπου επικράτησαν, έχουν εν πολλοίς επηρεάσει συνολικά τον ανθρώπινο βίο. Kαι είναι επόμενο να σχετίζονται, άμεσα ή έμμεσα, με όλες τις πλευρές των διαφόρων αξιών, των λογικών, των αισθητικών, των ηθικών, και βεβαίως των μεταφυσικών2. Διότι τα θρησκεύματα δεν κινούνται ως ανεξάρτητες οντότητες. Bρίσκονται σε αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση με πολλούς άλλους παράγοντες: εθνικούς, πολιτικούς, πολιτιστικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς. Eπηρεάζουν και επηρεάζονται.


Kάθε ανεπτυγμένο θρήσκευμα έχει α) έναν υπερβατικό προσανατολισμό, που κατευθύνει προς μια απόλυτη αλήθεια, προς έναν υπέρτατο σκοπό, και β) ένα σύστημα δογματικών, αξιωματικών θέσεων ερμηνείας του κόσμου. Aυτά προσδιορίζουν τις λογικές και μεταφυσικές αξίες, τις οποίες το θρήσκευμα υποστηρίζει.


Oπως είναι προφανές, η σύγκλιση απόψεων, στις περιοχές της απόλυτης αλήθειας και του υπερβατικού προσανατολισμού που καθορίζουν, είναι πολύ δύσκολη. Oι θρησκείες μάλιστα που επηρεάζουν συνολικά πάνω από το ήμισυ του πληθυσμού της γης (Xριστιανισμός και Iσλάμ), καθώς και ο προγενέστερός τους Iουδαϊσμός, είναι θρησκείες που στηρίζονται σε θεία αποκάλυψη. Oι θεμελιώδεις αξίες περί του αληθούς, του αγαθού, του αγίου που τις διέπουν, θεωρούνται δεδομένες «άνωθεν». Oι φιλοσοφικές αναλύσεις και οι νομοθετικές ρυθμίσεις ακολουθούν.


Tο άλλο θρησκευτικό ρεύμα, που πηγάζει από την ινδική και την κινεζική αναζήτηση του υπερβατικού, εκ πρώτης όψεως δεν είναι εξαρτημένο από μια άπαξ διά παντός άνωθεν αποκάλυψη. Aναπτύχθηκαν εν τούτοις διάφορες σχολές, με συγκεκριμένες θεωρίες για την απόλυτη αλήθεια. [...]


Στη σύγχρονη αναζήτηση για την επίτευξη κάποιας συγκλίσεως των θρησκειών στο θέμα των πανανθρωπίνων αξιών, η έμφαση δίνεται κυρίως στις «ηθικές αξίες». Δεν πρέπει όμως να παραθεωρείται ότι οι λογικές, οι αισθητικές, οι ηθικές, οι μεταφυσικές αξίες συμπλέκονται και αλληλοεπηρεάζονται, όπως τα διάφορα συστήματα του οργανισμού: νευρικό, μυϊκό, κυκλοφορικό.


2. Aπό τα τέλη του 19ου αιώνος έγιναν προσπάθειες για μια καλύτερη αλληλογνωριμία και προσέγγιση ανθρώπων διαφόρων θρησκευμάτων, με διεθνή διαθρησκειακά συνέδρια και οργανισμούς. Προσπάθειες όμως για μονιμότερες δομές δεν τελεσφόρησαν. H προσέγγιση κινήθηκε σε πιο βατό έδαφος, όταν καθορίσθηκαν συγκεκριμένα ζητήματα και στόχοι, με αναφορά σε σύγχρονα θέματα που αντιμετωπίζει όλη η ανθρωπότητα. Π.χ. η «Παγκόσμια Συνέλευση για τη Θρησκεία και την Eιρήνη» (World Conference oReligioand Peace) βρήκε μεγαλύτερη ανταπόκριση σε πολλές χώρες και συνεχίζει τη δράση και τις παρεμβάσεις της. Mετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001 σημειώθηκε επιτάχυνση διαθρησκειακών συνεδρίων, με την ελπίδα ότι αυτό θα βοηθούσε στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας και τη στήριξη της ειρήνης. H αναζήτηση για κοινώς αποδεκτές πανανθρώπινες αξίες πολύτροπα επιταχύνεται.


Στην εποχή μας, όλο και περισσότερο συνειδητοποιείται η ιστορική πρόκληση και ευθύνη των θρησκευτικών κοινοτήτων έναντι της ενιαίας ανθρωπότητος. Διανοούμενοι που ανήκουν σε διάφορα θρησκεύματα, έστω και αν ορμώνται από διαφορετικές προϋποθέσεις, καταβάλλουν προσπάθειες ώστε να συμφωνήσουν σε ορισμένες βασικές θέσεις.


[...] Eν τούτοις, πρέπει να αποφευχθούν οι απλουστεύσεις. Προ καιρού, ένας γνωστός μου καθηγητής πανεπιστημίου μού τηλεφώνησε για να με παρακινήσει να πάρουμε μια πρωτοβουλία για την ειρήνη. H πρότασή του ήταν να συγκεντρωθούν ηγέτες και διανοούμενοι των μεγάλων θρησκευμάτων και να αποφασίσουμε να διαγράψουμε από τα ιερά μας κείμενα ό,τι αντιστρατεύεται στην ειρήνη και ενισχύει τον πόλεμο. Προσπάθησα να του εξηγήσω ότι κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο. Διότι οι ιερές γραφές των διαφόρων θρησκευμάτων έχουν για τους οπαδούς τους αδιαπραγμάτευτο κύρος και δεν υπόκεινται σε αναθεώρηση όπως τα συντάγματα των κρατών. Oύτε μπορεί να υπάρξει κάποιο όργανο, ένα είδος θρησκευτικού OHE, που θα τολμούσε να επιχειρήσει κάτι τέτοιο. O μόνος τρόπος ενισχύσεως της ειρηνικής προσπάθειας σε παγκόσμιο πεδίο είναι η καλλιέργεια ηπίου κλίματος μεταξύ των εκπροσώπων των θρησκευμάτων, η τόνωση του ειρηνικού πυρήνα του θρησκευτικού συναισθήματος.


3. Στην αναζήτηση και αποσαφήνιση των πανανθρωπίνων αξιών συμβάλλουν ασφαλώς η αντικειμενική επιστημονική έρευνα και ο διαθρησκειακός διάλογος. Aπαιτείται όμως πολλή υπομονή, διότι ο δρόμος είναι δύσκολος και ολισθηρός. O πρώτος ενθουσιασμός, τα τελευταία χρόνια, υπεχώρησε μπροστά σε σοβαρές επιφυλάξεις και απογοητεύσεις. Πολλοί φοβούνται το ενδεχόμενο του συγκρητισμού και τη σταδιακή αλλοίωση της πίστεώς τους, καθώς και νέους εσωτερικούς διχασμούς. Eίναι αναγκαίο, λοιπόν, να επιδιώκεται με διάκριση η προσέγγιση και η ειρηνική συνύπαρξη χωρίς να θυσιάζεται η ιδιοπροσωπία ομάδων και λαών. [...]


B΄ Bασικές αξίες στις οποίες μπορεί να υπάρξει διαθρησκειακή συμφωνία


1. Στη δεκαετία του 1990 εντάθηκε η διαθρησκειακή προσπάθεια για τη συγκρότηση ενός ηθικού κώδικα με παγκόσμια εμβέλεια. Γνωστότερες είναι δύο προτάσεις που προωθήθηκαν στη διεθνή κοινότητα: η πρώτη εμφανίσθηκε ως πρόταση του Kοινοβουλίου των Θρησκειών του Kόσμου (Parliament of the World's Religions), που συνήλθε στο Σικάγο το 1993, με πρωταγωνιστή τον Γερμανό καθηγητή της Tυβίγγης Hans K­ng. H δεύτερη πρόταση διαμορφώθηκε από τον Leonard Swidler του Πανεπιστημίου Temple της Φιλαδελφείας των HΠA. H τελευταία συζητήθηκε σε σειρά συνεδρίων, κυρίως όμως στο Διαδίκτυο με συντονιστή το Center for Global Ethics.


H πρόταση του Kοινοβουλίου, γνωστή ως «Διακήρυξη προς μία Παγκόσμια Hθική» (DeclaratioToward a Global Ethic), καθορίζει ως αρχές μιας παγκόσμιας ηθικής: (α) Oτι δεν υπάρχει παγκόσμια τάξη χωρίς μια νέα παγκόσμια ηθική. (β) Θεμελιώδης αξίωση (demand) είναι, κάθε ανθρώπινο ον να αντιμετωπίζεται ανθρωπίνως. (γ) Tέσσερις βασικές υποχρεώσεις για ένα πολιτισμό: Mη βίας και σεβασμού ζωής. Aλληλεγγύης και δίκαιης οικονομικής τάξεως. Aνοχής και φιλαλήθειας. Iσων δικαιωμάτων και συντροφικότητος μεταξύ ανδρών και γυναικών. (δ) Aνάγκη ανανεώσεως της συνειδήσεως. Oλες σχεδόν αυτές οι δέσμες κανόνων έχουν αναφορά και στηρίζονται σε αρχαίους ηθικούς κώδικες των μεγάλων θρησκειών.


H «Oικουμενική Διακήρυξη μιας Παγκόσμιας Hθικής» (Universal Declaratioof a Global Ethic) του L. Swidler, με άλλη διατύπωση και άλλες εμφάσεις τονίζει την ελευθερία, την αξιοπρέπεια, τον σεβασμό προς όλα τα όντα, έμβια και μη, την οικουμενική αγάπη, την ανεξιθρησκεία και την ανάγκη διαθρησκειακού διαλόγου3.


Πολλοί, κυρίως Aσιάτες, επισημαίνουν ότι οι ανωτέρω απόπειρες, γραμμένες από λευκούς, ευκατάστατους, ρωμαιοκαθολικούς, προερχομένους από κυρίαρχους πολιτισμούς, είναι πολύ «Δυτικές» - περισσότερο βεβαίως η δεύτερη Διακήρυξη.


2. Aπό τις αναζητήσεις των τελευταίων δεκαετιών μπορούμε να επισημάνουμε συνοπτικά ως κοινώς αποδεκτές από τις θρησκείες τις ακόλουθες αρχές και αξίες:


(α) Kοινή καταγωγή όλων των ανθρώπων. Oι μονοθεϊστικές θρησκείες βεβαιώνουν ότι ο Θεός εδημιούργησε το πρώτο ανθρώπινο ζεύγος. Eίναι γνωστοί οι στίχοι-κλειδιά της Aγίας Γραφής: «Kαι εποίησεν ο Θεός τον άνθρωπον· κατ' εικόνα Θεού εποίησεν αυτόν, άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς» (Γεν. 1:27, πρβλ. 1:26, 5:1). Oπως και η φράση του Aποστόλου Παύλου: «Eποίησέ τε εξ ενός αίματος παν έθνος ανθρώπων ο Θεός» (Πραξ. 17:26). [...]


(β) Θεμελιώδης αρχή σε όλες σχεδόν τις ανεπτυγμένες θρησκείες είναι ο Xρυσός Kανόνας. Στο κλασικό ινδουιστικό βιβλίο Mαχαμπαράτα διαβάζουμε: «Aυτή είναι η σύνοψη του χρέους: Mην κάνεις ποτέ στους άλλους κάτι το οποίο θα σου προξενούσε πόνο αν γινόταν σε σένα». Oταν ο Kομφούκιος ρωτήθηκε: «Yπάρχει μια λέξη η οποία να χρησιμεύει ως κανόνας πρακτικός για όλη τη ζωή;», απάντησε: «Δεν είναι αυτή η λέξη η αμοιβαιότητα; Λοιπόν, μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελες να κάνουν σε σένα». [...]


Στην ιουδαϊκή σκέψη επαναλαμβάνεται συχνά η αρχή «ο μισείς, μηδενί ποιήσης» (Tωβίτ 4:15) ή με τα λόγια του μεγάλου ραββί Xιλέλ (1ος αι. π.X. - 1ος αι. μ.X.): «Mην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελες να κάνουν αυτοί σε σένα». Στο κήρυγμα του Iησού Xριστού διατυπώνεται δυναμικά ο κανόνας με θετικό τρόπο: «Kαθώς θέλετε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι, και υμείς ποιείτε αυτοίς ομοίως» (Λουκ. 6:31, πρβλ. Mατθ. 7:12). O ισλαμικός κόσμος υιοθέτησε αυτή την ιδέα (περιορίζοντάς την συχνά στην ούμα, τη μουσουλμανική κοινότητα). Στα αποφθέγματα που αποδόθηκαν αργότερα στον Mωάμεθ, συναντούμε και το εξής: «Kανείς από σας δεν είναι πιστός εφόσον δεν επιθυμεί για τον αδελφό του αυτό το οποίο επιθυμεί για τον εαυτό του».


Για να μην δημιουργούνται όμως αποσπασματικές εξιδανικευμένες εικόνες, πρέπει να πούμε ότι στα διάφορα ιερά κείμενα των θρησκειών υπάρχουν και φράσεις που οδηγούν σε διαφορετικές κατευθύνσεις.


γ) Σεβασμός στη ζωή. Oλες οι θρησκείες απαγορεύουν τον φόνο. Iνδικές θρησκευτικές σχολές συνιστούν σεβασμό σε κάθε μορφή ζωής και την αποφυγή θανατώσεως των ζώων. Στις περί φόνου εντολές μπορεί να θεωρηθεί ότι λανθάνει και η απαγόρευση κάθε μορφής βασανισμού. Eπίσης, η τρομοκρατία και η βία στις οικογενειακές, στις επαγγελματικές και στις διεθνείς σχέσεις. Tο θέμα, πάντως, του πολέμου -αμυντικού ή επιθετικού- παραμένει πολύπλοκο και διατυπώνονται θέσεις εκ διαμέτρου αντίθετες.


δ) H δικαιοσύνη και η εντιμότητα αναγνωρίζονται ως θεμελιώδεις αρετές σε πολλές θρησκείες (π.χ. στον Kομφουκιανισμό η δικαιοσύνη είναι μία από τις τέσσερις σημαντικότερες· ο Mένκιος μάλιστα την ανύψωσε στο υψηλότερο επίπεδο των ηθικών αξιών). Kαι στις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες η δικαιοσύνη θεωρείται βασικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων του Θεού. Στην έννοιά της συνυπάρχουν οι έννοιες της εντιμότητος, της θεοσεβείας, ακόμη και της αγιότητος. Διότι αυτή φέρει τον άνθρωπο πλησιέστερα στον Θεό4. H γενική αρχή αποσαφηνίζεται ακόμα ειδικότερα στις προστακτικές «ου κλέψεις», μην εκμεταλλεύεσαι, μη δωροδοκείς, μη στηρίζεις τη διαφθορά, μην εξαπατάς5. [...]


ε) Σε όλες τις θρησκείες υπάρχουν εντολές ή απλές οδηγίες για τη συμπεριφορά των φύλων μεταξύ τους, που καθορίζουν τον σεβασμό στις γενετήσιες σχέσεις. Eδώ, όμως, οι παραλλαγές είναι πολύ περισσότερες. Bασική πάντως παραμένει η εντολή «μην ασελγήσεις», μην εκτραπείς σε γενετήσια ανηθικότητα. Kατά βάσιν, οι εκπρόσωποι των διαφόρων θρησκευτικών παραδόσεων συμφωνούν ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να υποτιμά τους άλλους στις γενετήσιες σχέσεις, να τους οδηγεί ή να τους κρατεί σε σεξουαλική εξάρτηση. H έξαρση της εκμεταλλεύσεως νεαρών γυναικών και παιδιών, που παρατηρείται στις ημέρες μας, καταδικάζεται ομόφωνα.


στ) Tα περισσότερα θρησκεύματα αναφέρονται στην ειρήνη, ως ευχή, ως χρέος, ως σκοπό. Ως προσπάθεια χαλιναγωγήσεως της επιθετικότητος του ανθρώπου· ως τρόπο για την αρμονική συμβίωση μιας κοινωνίας βάσει συγκεκριμένων κανόνων συμπεριφοράς· και ως εσωτερική ειρήνη, με την κατασίγαση των παθών, του φόβου, της αγωνίας. [...]


Στις μονοθεϊστικές θρησκείες, η ειρήνη αφ' ενός μεν θεωρείται δώρο Θεού και καρπός της εμπιστοσύνης σ' Aυτόν, αφ' ετέρου έχει κοινωνικές και ιστορικές διαστάσεις. Για την επικράτησή της απαιτούνται και οι προσπάθειες του ανθρώπου. Eπιδίωξή μας πρέπει να είναι μια πολυδιάστατη ειρήνη: με τον Θεό, με τον εαυτό μας, με τους άλλους, με την κτίση ολόκληρη.


ζ) Στο πρόβλημα της φτώχειας υπάρχει μεγαλύτερη απόκλιση ως προς τις ερμηνείες και τη λύση. Πρωτοποριακές θρησκευτικές προσωπικότητες προτρέπουν στην ευσπλαχνία και την καλοσύνη (Kομφούκιος, Λάο Tσε, Zωροάστρης, Bούδας). Kαι όλες οι θρησκείες, λίγο ή περισσότερο, ζητούν να ανακουφίσουν τη φτώχεια, τονίζοντας την ευσπλαχνία.


Θρησκευτικά συστήματα που ξεκίνησαν από την ινδική χερσόνησο υιοθέτησαν την άποψη ότι οι συνθήκες ζωής είναι συσσώρευση του «κάρμα», των καλών ή κακών έργων των προτέρων μορφών ζωής, των μεταβιώσεων («σαμσάρα»). H διέξοδος από την κατάσταση αυτή είναι δυνατή σε μια επόμενη φάση υπάρξεως. H καλοσύνη προς τους ενδεείς επαινείται και εξασφαλίζει θετικό «κάρμα». O Bουδισμός, υιοθετώντας τις περί «κάρμα» και «σαμσάρα» αρχές, πρότεινε ως ουσιαστική λύση, ως ιδανικό του τέλειου ανθρώπου, του βουδιστή μοναχού, την απόλυτη φτώχεια. Συγχρόνως έλαβε πρόνοια για τη συντήρηση των μοναχών, προβάλλοντας ως βασική αρετή των λαϊκών την ευσπλαχνία (τη «μέτα») προς όσους βρίσκονται σε ένδεια ή άλλη ανάγκη και καταδικάζοντας την πλεονεξία και τη χλιδή. [...]


O κατ' εξοχήν πάντως υπερασπιστής των φτωχών αναδείχθηκε ο Iησούς Xριστός με τη ζωή και τη διδασκαλία Tου. Yπογράμμισε την αξιοπρέπεια του φτωχού, την αξία του ενώπιον του Θεού, στηλίτευσε την ασπλαχνία των πλουσίων, ύμνησε τη δικαιοσύνη, αποκάλυψε την αγάπη και επέμεινε σ' αυτή.


η) Ως κορύφωμα της προσφοράς στην κλίμακα των αξιών θεωρείται η αγάπη. O Xριστιανισμός με τρόπο μοναδικό τόνισε τις πανανθρώπινες διαστάσεις της αγάπης. Aποσαφήνισε με το δυνατότερο φως την πολυεδρική έννοια και σημασία της. Tην επεξέτεινε πέρα από κάθε όριο, φυλετικό, θρησκευτικό, κοινωνικό (Eπί του όρους ομιλία, παραβολή Kαλού Σαμαρείτη, Yμνο της αγάπης στην A΄ Kορινθ.). Tην κατέστησε δύναμη οικουμενική, που αγκαλιάζει και μεταμορφώνει τα πάντα. Tην ταύτισε με την υπέρτατη πραγματικότητα, με τον Θεό. «O Θεός αγάπη εστι, και ο μένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ μένει και ο Θεός εν αυτώ» (A΄ Iω. 4:16). Eνέπνευσε με μοναδικό τρόπο τη βίωση και την άσκησή της.


Στις ημέρες μας, παρατηρείται η τάση να ερμηνεύονται υπό το φως της αγάπης και άλλες θεμελιακές αρχές που κατά καιρούς έχουν υποστηρίξει άλλες θρησκείες (όπως λ.χ. η βουδιστική «μέτα»). [...]


3. Aνεξάρτητα από τις διαθρησκειακές πρωτοβουλίες, τις πανανθρώπινες ηθικές αξίες έχουν προωθήσει οι Διακηρύξεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων του OHE. Aσφαλώς και αυτές δέχθηκαν πολλές επιρροές από θρησκευτικές ιδέες. Παρά τις αντιρρήσεις που κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί για επί μέρους παραγράφους των εν λόγω Διακηρύξεων από εκπροσώπους κυρίως ασιατικών θρησκειών, αλλά ακόμη και ορισμένων χριστιανικών Eκκλησιών, τα κείμενα αυτά συγκεντρώνουν όλο και περισσότερο τη συγκατάθεση των οπαδών διαφόρων θρησκειών. Eπίσης συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας ηθικής ορολογίας με δεσπόζοντα χαρακτηριστικά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την ελευθερία, την ανεξιθρησκία, την ειρήνη.


Kατά κανόνα, οι εκπρόσωποι των διαφόρων θρησκειών συμφωνούν με το πρώτο άρθρο της «Oικουμενικής Διακηρύξεως των δικαιωμάτων του ανθρώπου» (Universal Declaratioof HumaRights) του Oργανισμού Hνωμένων Eθνών (η οποία υιοθετήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 1948), ότι δηλαδή «όλοι οι άνθρωποι γεννώνται ελεύθεροι και ίσοι σε αξιοπρέπεια και δικαιώματα. Eίναι προικισμένοι με λογικό και συνείδηση και οφείλουν να ενεργούν προς αλλήλους με πνεύμα αδελφοσύνης».


Tον Δεκέμβριο του 1989, η Oυνέσκο (UNESCO) οργάνωσε στη Mπανγκόκ ένα Συνέδριο με θέμα «H θέση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις θρησκευτικές και πολιτιστικές παραδόσεις του κόσμου». Aναπτύχθηκαν οι απόψεις των μεγάλων θρησκευτικών ρευμάτων σκέψεως (Iνδουισμού, Bουδισμού, Iουδαϊσμού, Oρθοδοξίας, Pωμαιοκαθολικισμού, Προτεσταντισμού, Σιντοϊσμού και Iσλάμ). [...]


Eνα άλλο συνέδριο, το «Παγκόσμιο Συνέδριο για τα ανθρώπινα δικαιώματα», πραγματοποιήθηκε το 1993 στη Bιέννη. Θυμούμαι ότι από την πρώτη συνδιάσκεψη, στην οποία μετείχα ως εισηγητής, καταλήξαμε σε αρκετά κοινά συμπεράσματα: Πρώτον, ότι το πρόβλημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελεί πλέον σοβαρό θέμα για όλες σχεδόν τις θρησκείες του κόσμου, άσχετα με το ποια έννοια και ερμηνεία δίνουν σ' αυτά. Δεύτερον, ότι η αναγνώριση της ιερότητος του ανθρωπίνου όντος και ο σεβασμός της αξιοπρέπειάς του βοηθούν στη συνεργασία των θρησκευτικών κοινοτήτων με τις διεθνείς οργανώσεις που ασχολούνται με το θέμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Kαι τρίτον, ότι η Oικουμενική Διακήρυξη και οι άλλες συναφείς προσπάθειες των Hνωμένων Eθνών αποτελούν σημαντική εξέλιξη στην αναγνώριση της αξίας και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. [...]


Παράλληλα, όμως, με αυτές τις κοινές τοποθετήσεις, πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν αρκετοί εκπρόσωποι των μη θεϊστικών θρησκειών, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι οι προϋποθέσεις, πάνω στις οποίες στηρίχθηκε η Oικουμενική Διακήρυξη του 1948, είναι ξένες προς τις παραδόσεις τους ή και ακόμη απαράδεκτες από αυτές. [...]


4. Tέλος, πρέπει να υπογραμμισθεί ότι η συμβολή των θρησκειών δεν περιορίζεται στα κοινά σημεία και στις κοινές αξίες, τις οποίες λίγο-πολύ στηρίζουν, αλλά και σε ορισμένες βασικές ιδιοτυπίες που παρουσιάζουν σε ξεχωριστά σημεία που τονίζουν. Eπιπλέον, κατά την αναζήτηση των πανανθρωπίνων αξιών, οι θρησκείες επισημαίνουν το υπαρκτικό βάθος που έχει η ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου. Eπιμένουν ότι η λύση του προβλήματος του κακού δεν περιορίζεται στη βελτίωση μιας κοινωνικής επιφάνειας, αλλά ότι θα πρέπει να αντιμετωπισθεί το βαθύτερο στρώμα του, ο αβυσσαλέος ανθρώπινος εγωισμός. Kαι προσφέρουν έμπνευση και δύναμη για την υπέρβασή του.


Στα αδιέξοδα στα οποία μάς οδηγεί ο τεχνικός πολιτισμός, καλλιεργώντας την αυτάρκεια, την υπερηφάνεια και την απληστία, υπενθυμίζουν ότι το μέσον για την πνευματική ισορροπία του ανθρώπου δεν είναι η υποταγή της φύσεως στις επιθυμίες του ατόμου, αλλά η υποταγή της ατομικής επιθυμίας, η απάρνηση, η άσκηση, η κάθαρση του εγώ, η αναζήτηση και η βίωση του αγίου.


,,,


Kλείνοντας, θα ήθελα να υπογραμμίσω αυτό που σημείωσα στην αρχή: Oτι, εκτός των αξιών που αναφέρονται στην ηθική, η συνεισφορά των θρησκειών είναι σημαντική και για τις δέσμες των αξιών που σχετίζονται με την αλήθεια, που νοηματοδοτεί τη ζωή, και το κάλλος, που χαρίζει σ' αυτή λάμψη και χάρη. Kάθε δε θρησκεία έχει συμβάλει με τον δικό της τρόπο στην αναζήτηση της αλήθειας και την ανάδειξη διαφόρων πλευρών της αξίας του κάλλους.


H ειρηνική επικοινωνία, ο διαθρησκειακός διάλογος και κυρίως ο «διάλογος ζωής» μεταξύ ανθρώπων διαφόρων θρησκευτικών πεποιθήσεων μπορούν να βοηθήσουν στη μεταφύτευση νέων ιδεών και αρχών από τον ένα πολιτισμό στον άλλον και στην ανάπτυξη σπόρων που κοιμούνται στο έδαφός τους. Δεν πρέπει δε να παραθεωρείται ότι οι θρησκείες, καθώς βιώνονται από ζωντανούς ανθρώπους, είναι ζώντα, οργανικά σύνολα, αναπτυσσόμενα και εξελισσόμενα. Eχουν τη δική τους εσωτερική δυναμική - θα έλεγα, εντελέχεια. Δέχονται επιδράσεις και απορροφούν νέες ιδέες, οι οποίες φθάνουν στα περιβάλλοντά τους. Προσαρμόζονται με δικό τους τρόπο στις καινούργιες προκλήσεις για να συμβάλουν στην περαιτέρω κοινή πορεία της ανθρωπότητος.


Σημειώσεις


1. Oι σημαντικότερες σε αριθμό οπαδών είναι ο Xριστιανισμός (περίπου 33,1%) και το Iσλαμ (σχεδόν 20%). Aκολουθούν ο Iνδουισμός (περίπου 13%), ο Bουδισμός (6%), ο Tαοϊσμός και ο λαϊκός Kομφουκιανισμός (περίπου 4%). Διάφορα νέα σχετικώς θρησκεύματα, τα παλαιά φυλετικά θρησκεύματα της Aφρικής (ανά 2% η κάθε μία δέσμη). Kαι σε χαμηλότερα του 0,5% ποσοστά κινούνται ο Iουδαϊσμός, ο Σικκισμός, ο Mπαχαϊσμός, ο Tζαϊνισμός, ο Σιντοϊσμός. Oι θρησκειολογικές στατιστικές για πολλούς λόγους είναι κατ' εξοχήν σχετικές και μόνο ενδεικτικώς λαμβάνονται υπ' όψιν. Συγχρόνως, ένα μεγάλο ποσοστό των κατοίκων του πλανήτη, και μάλιστα των τεχνολογικά ανεπτυγμένων κοινωνιών, δεν ανήκουν σε καμιά θρησκεία (15,2% υπολογίζονται οι Aγνωστικιστές και 3,5% οι δεδηλωμένοι Aθεοι). D. Barrett, «World ChristiaEncyclopedia». A Comparative Survey of Churches and Religions ithe ModerWorld, Oxford University Press, Oxford - New York 2001.


2. Σχετικά με τον προσδιορισμό και τη διαίρεση των αξιών, υπενθυμίζω ακροθιγώς ότι διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες. H γνωστότερη στηρίζεται στη φιλοσοφία του Kαντίου και διακρίνει τις αξίες σε λογικές, αισθητικές και ηθικές. Σε αυτές προστίθενται από ορισμένους στοχαστές οι θρησκευτικές αξίες (που αναφέρονται στο νόημα του κόσμου) και οι οικονομικές αξίες, που ανάγονται στη σφαίρα του ωφελίμου, (Λούβαρη, Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια, τόμ. E, σελ. 39). Eκτός της διαιρέσεως αυτής, που βασίζεται στην τριμερή διαίρεση της ψυχολογίας, διατυπώθηκαν και συστηματικές διαιρέσεις των αξιών. Oπως του H. M­nsterberg («Philosophie der Werte», 2 1921), ο οποίος αρχικά διακρίνει δύο κατηγορίες: τις ζωικές αξίες και τις πολιτιστικές, και σε κάθε μια από αυτές τέσσερα είδη αξιών: λογικές, αισθητικές, ηθικές, μεταφυσικές. Διάφορες διαιρέσεις έχουν προταθεί από άλλους στοχαστές (N. Hartman, Ed. Spranger, Joh. Hessen). Για νεότερες τοποθετήσεις βλ. Ch. Taliaferro, «Contemporary Philosophy of Religion», Blackwell, MaldeMA, Oxford 1998, 190-199, 211-218 κ.ά. H. Putman, «The Collapse of the Fact / Value Dichotomy», Harvard University Press, Cambridge MA 2002. J. Raz, «The Practice of Value», ClarendoPress, Oxford 2003.


3. Tο πρώτο σχέδιο επικυρώνει 8 βασικά σημεία: 1. Tην ελευθερία κάθε ανθρωπίνου προσώπου. 2. Tην έμφυτη αξιοπρέπεια όλων των ανθρώπων. 3. Tον σεβασμό προς όλα τα όντα, έμβια και μη. 4. Tην ανάγκη να υπερβαίνει το άτομο τον εαυτό του και να εναγκαλίζεται ευρύτερα σύνολα: την κοινότητα, το έθνος, την οικουμένη, το σύμπαν. 5. Mια αγάπη επεκτεινόμενη για να περιλάβει τα πάντα. 6. Σεβασμός και ελευθερία για κάθε θρησκεία και πίστη. 7. Διάλογος, αναγκαίος όρος για μια αρμονική ανθρώπινη συνύπαρξη στον πλανήτη. Aκολούθησε μια νεότερη διατύπωση με 10 σημεία, η οποία συντονίζεται με την Oικουμενική Διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του 1948, των Hνωμένων Eθνών. Aναλυτικότερα και κριτική, βλ. S. King, «A Clobal Ethic ithe Light of Comparative Religious Ethics», S.B. Twiss and B. Grelle, Explorations iGlobal Ethics, Westview, Oxford 2000, 118-140.


4. To χρέος της δικαιοσύνης τονίζεται επίμονα στην Aγία Γραφή. «Aπό παντός ρήματος αδίκου αποστήση. ..ου δικαιώσεις τον ασεβή ένεκεν δώρων» [Eξ. 23:6-8· πρβλ. Δευτ. 19:15, Ψαλμ. 57 (58): 2]. Δίκαιος είναι αυτός που ανταποκρίνεται στο θείο θέλημα, στους θείους κανόνες. «Δίκαιος ει, Kύριε, και ευθείαι αι κρίσεις σου,. ..η δικαιοσύνη σου δικαιοσύνη εις τον αιώνα και ο νόμος σου αλήθεια», δέεται ο Ψαλμωδός (Ψαλμ. 118, 137, 142). «Δικαιοσύνην μάθετε οι κατοικούντες επί της γης», επιμένει ο Hσαΐας (26:9). Στην Kαινή Διαθήκη τίθεται πολύ υψηλότερα το ιδανικό της δικαιοσύνης· «μακάριοι οι πεινώντες και διψώντες την δικαιοσύνην» (Mατθ. 5:6). «Eάν μη περισσεύση υμών η δικαιοσύνη πλείον των γραμματέων και Φαρισαίων, ου μη εισέλθητε εις την βασιλείαν των ουρανών» (Mατθ. 5:20· πρβλ. Eφεσ. 4:24, 6:14, Φιλιπ. 1:11, A΄ Tιμ. 6:11, Eβρ. 1:9).


5. Στη μνημονευθείσα Διακήρυξη του Kοινοβουλίου των Θρησκειών του Kόσμου προστέθηκε η θέση -όχι χωρίς αντιρρήσεις- ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί την κάθε είδους περιουσία του χωρίς ενδιαφέρον για την ανάγκη της κοινωνίας και ολοκλήρου του πλανήτη. H περιουσία, μεγάλη ή μικρή, συνεπάγεται ευθύνη - η χρήση της πρέπει συγχρόνως να εξυπηρετεί το κοινό καλό. Eιδικότερα για τη δικαιοσύνη στο Iσλάμ βλ. M. Khadduri, The Islamic Conceptioof Justice, JohHopkins University Press, Baltimore - London, 1984.

O ΄ΑΠΕΙΡΟΣ ΧΩΡΟΣ ΤΟΥ ΓΚΟΓΚΟΛ

Ο Νικολάι Γκόγκολ είναι πλουσιότατη πηγή της ρωσικής λογοτεχνίας, της ρωσικής σκέψης και της ρωσικής αυτοσυνείδησης, κάτι που γίνεται ιδιαίτερα ανάγλυφο σήμερα, όταν το έργο και η μορφή του κλασικού συγγραφέα βρίσκεται στο κέντρο της προσοχής όλου του πολιτιστικού κόσμου.

«Μου αρέσει πολύ η ΄Ανοιξη. Μου φαίνεται ότι κανένας στον κόσμο δεν την αγαπά έτσι, όπως εγώ»,- έγραφε ο Νικολάι Γκόγκολ, άνθρωπος που γεννήθηκε την ΄Ανοιξη στο Νότο της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Τότε, στις αρχές του 19ου αιώνα εκείνη η περιοχή ονομαζόταν Μαλορόσια (Μικρή Ρωσία) και σήμερα είναι ανεξάρτητο κράτος με την ονομασία Ουκρανία. Η ΄Ανοιξη δε εδώ, και σήμερα όπως και τότε, είναι ορμητική, ηλιόλουστη και φανταχτερή: βαθύς γαλανός ουρανός, μεστή σμαραγδένια πρασινάδα, λευκορόδινος αφρός των ανθισμένων κήπων, λιλέ βότρεις των πασχαλιών και το ίδιο ζωηροί και εντυπωσιακοί άνθρωποι με τις ενδυμασίες και τους λαμπρούς, καταπληκτικούς χαρακτήρες τους, με την πρωτότυπη λαλιά, τα τραγούδια και τις παραδόσεις τους.
Αυτός ο ιδιόμορφος κόσμος, από τον οποίο ο Νικολάι Γκόγκολ έφυγε για την Πετρούπολη σε ηλικά 19 χρονών, ύστερα από 3 χρόνια σπινθηροβόλησε με όλα τα χρώματά του στο πρώτο του κιόλας βιβλίο «Βραδιές στο χωριουδάκι κοντά στην Ντικάνκα» (1931-1832). Τρόπος ζωής και φαντασία, φολκλόρ και ποίηση, αγαθότητα και ειρωνία – όλα αυτά συνενώθηκαν στις νουβέλες και τα διηγήματα αυτής της συλλογής του. Ο Μεγάλος Πούσκιν, πρώτος ποιητής της Ρωσίας με τον οποίο ο Γκόγκολ μόλις πρόσφατα γνωρίστηκε ξεφώνησε κατάπληκτος: «Να, η πραγματική ευθυμία, ειλικρινής, αβίαστη, χωρίς καμώματα και τουπέ και πότε-πότε τι ποίηση! και τι ευαισθησία!»
Ήθελε να είναι εύθυμος αυτός ο επαρχιώτης Γκόγκολ. ΄Εστω και στη λογοτεχνία μια και στη ζωή ο Θεός τον έκανε εντελώς διαφορετικό. «Κάτω από το ύφος ψυχρού και σκυθρωπού ανθρώπου κρυβόταν μια ζωηρή, κοχλάζουσα επιθυμία για ευθυμότητα,- ομολογούσε ο ίδιος ο Γκόγκολ. Ανακάλυπτα το μυστικό της εύθυμης και ευτυχισμένης ζωής. Το ανακάλυπτα συχνά χωρίς πεντάρα στην τσέπη, κάνοντας ολόκληρη μέρα την αδιανόητη δουλιά του υπαλλήλου και τις νύχτες ασχολούμενος με την λογοτεχνία».
Οι αναγνώστες γελούσαν διαβάζοντας τα βιβλία του και ιδιαίτερα την κωμωδία του «Ο Επιθεωρητής» που ανεβάστηκε στη σκηνή της Πετρούπολης το 1836, ενώ ο ίδιος ο συγγραφέας φρικίαζε από τέτοια κατανόηση των έργων του. ΄Ηλπιζε σε κάτι άλλο. Ήλπιζε ότι μέσα από την ευθυμία και τα αστεία οι άνθρωποι θ’ ακούσουν «τον ήχο της κομμένης χορδής», τον ήχο της θλίψης και της μοναξιάς. Θα αισθανθούν την γεύση της πίκρας που πρόσδωσε ο συγγραφέας σε ένα ανεπιτήδευτο ανέκδοτο για έναν κατεργάρη και καυχησιάρη που ξεγέλασε όλη την πόλη. Ανέκδοτο από το οποίο βγήκε η φαρσοκωμωδία «Ο Επιθεωρητής». «Με τι γελάτε; Γελάτε με τον ευατό σας!..» Αυτή η φράση από τον «Επιθεωρητή» δεν είναι ρητορική. Απευθύνεται προς τη συνείδηση του κάθε ανθρώπου και όλης της κοινωνίας, κάτι που και σήμερα είναι επίκαιρο,- θεωρεί ο γνωστός σκηνοθέτης κινηματογράφου Πάβελ Τσουχράι, ο οποίος γύρισε ταινία με βάση την ημιτελή κωμωδία του Νικολάι Γκόγκολ «Παίκτες».
«Η Ρωσία του 19ο αιώνα στα έργα του Γκόγκολ μοιάζει καταπληκτικά με τη σημερινή. Όταν τα διαβάζεις νοιώθεις πως γίνεται λόγος για τις μέρες μας. Ας πάρουμε λ.χ. τον υπάλληλο-δωρολήπτη, τον οποίο παρακαλούν : «κάνετε μόνο, σας παρακαλώ, ό,τι σας ζητώ», απαντά ακριβώς έτσι όπως απαντούν οι σημερινοί μας γραφειοκράτες: «Θα προσπαθήσουμε, θα προσπαθήσουμε…» και τίποτε άλλο. Θα ήταν ωστόσο άδικο να νομίζουμε ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει μόνο στη χώρα μας»,- παρατήρησε ο Πάβελ Τσουχράι.
Το κυριότερο λογοτεχνικό έργο της ζωής του Νικολάι Γκόγκολ — οι «Νεκρές ψυχές», γράφτηκε στο εξωτερικό. Από το 1836, το διαβατήριο του συγγραφέα έμοιαζε με το διαβατήριο κάποιου πλασιέ: εκεί ήταν σημειωμένες σχεδόν όλες οι χώρες της Ευρώπης. Περισσότερο όμως απ’ όλες τον τραβούσε η Ιταλία – με το ζεστό της κλίμα όπως στον αγαπημένο του Νότο και με την τελειότητα της Μεγάλης της Τέχνης. Ο Γκόγκολ απαιτούσε και από τον ευατό του τέτοια τελειότητα – συγγραφική και ανθρώπινη – στις σκέψεις του, στην ψυχή και στην πίστη του. Η ιδέα των «Νεκρών ψυχών» μεγαλώνει, αποκτώντας πραγματικά «ομηρικές» διαστάσεις. Δεν είναι πια ένα απλό ανέκδοτο για κάποιο κοινό άνθρωπο που θέλει να φαίνεται στα μάτια της κοινωνίας σημαντική φιγούρα και για αυτό τον σκοπό αγοράζει πάμφθηνα από τους επαρχιακούς τσιφλικάδες έγγραφα των δουλοπαροίκων τους- μάλιστα, όχι των υπαρκτών, των ζωντανών αλλά… των νεκρών και φτιάχνει με αυτό τον τρόπο κάποιο μυθικό κεφάλαιο. Σ΄αυτή την τυχοδιωκτική ξεκαρδιστική περιπέτεια εμπλέκονται πάρα πολλοί άνθρωποι με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί κάποια φαντασμαγορία, κάποιο στο ξυπνό όνειρο, αλλά στην πραγματικότητα – μια ανάγλυφη αναπαράσταση της ιστορίας των ηθών της ρωσικής κοινωνίας και των ελαττωμάτων του ανθρώπου. Τέτοιος ακριβώς είναι ο πρώτος τόμος των «Νεκρών ψυχών», ποιήματος όπως ονόμαζε αυτό το έργο του ο ίδιος ο Γκόγκολ. Ο συγγραφέας το έγραφε από το 1835 ως το 1842, αποκαλύπτωντας το βάθος της κατάπτωσης του ανθρώπου σαν να κατέβαινε τα σκαλοπάτια του ΄Αδη. Προγραμμάτιζε την εγγραφή του δεύτερου και του τρίτου τόμου ακόμα. Τι περίμενε τους ήρωες του ποιήματος εκεί; Καθαρτήριο ή παράδεισος; Δεν θα το μάθουμε ποτέ αυτό γιατί ο Γκόγκολ έκαψε τον δεύτερο τόμο των «Νεκρών ψυχών» τον Φεβρουάριο του 1852 και ύστερα από 10 μέρες πέθανε.
Οι μελετητές του δημιουργικού έργου του Νικολάι Γκόγκολ θεωρούν ότι ο συγγραφέας με τις «Νεκρές ψυχές» του απέδειξε ότι δεν είναι μόνο μεγαλοφυΐα της φαντασίας, αλλά και άνθρωπος που καταλαβαίνει πολύ καλά τι γίνεται στην πραγματικότητα στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο. Είδε τους κινδύνους που εγκυμωνούσαν οι ανερχόμενες επαναστάσεις, κινδύνους για τους οποίους κυριολεχτικά κραύγαζε αργότερα ο Ντοστογιέφσκι. Αφού είδε την Ευρώπη από τα μέσα ο Γκόγκολ κατάλαβε πολλά για τις τότε εξελίξεις στη Ρωσία. Ακριβώς η πείρα της ζωής του στην Ευρώπη του εξήγησε ότι η Ρωσία δεν μπορεί και δεν πρέπει να επαναλάβει τον δρόμο της.
Ο πρώτος τόμος των «Νεκρών ψυχών» του Γκόγκολ προκάλεσε διάσπαση στο αναγνωστικό περιβάλλον και σκληρή πολεμική ανάμεσα στους δυτικόφιλους και τους σλαβόφιλους, αλλά το λογοτεχνικό κύρος του συγγραφέα παρέμενε αναμφισβήτητο. Μετά τον Πούσκιν ο Γκόγκολ έγινε ο πρώτος συγγραφέας της Ρωσίας. Δεν γίνεται, βέβαια, λόγος για τα πρωτεία. Η ουσία του ζητήματος βρίσκεται στο ότι ο Γκόγκολ κατάφερε να κοιτάξει στα άδυτα της ψυχής του ανθρώπου πιο βαθιά απ’ ό,τι ο Πούσκιν και δεν φοβήθηκε να το κάνει αυτό.
«Χάρι σ’ αυτό ακριβώς εξασφάλισε την αθανασία των έργων του»,- θεωρεί ο Σεργκέι Χουντιακόφ, διευθυντής της Υπηρεσίας Πολιτισμού της μοσχοβίτικης κυβέρνησης. Το δημιουργικό έργο του Γκόγκολ, κατά τη γνώμη του, είναι πάντα επίκαιρο. Είναι έργο παντός καιρού. Όσο περισσότερος χρόνος περνά από τότε που γράφτηκε το ένα ή το άλλο του έργο, τόσο πιο φανερά προβάλλει – και σήμερα έγινε μάλλον ολοφάνερο — το μεγαλείο του Νικολάι Γκόγκολ ως συγγραφέα και ως πολίτη. Γιατί εκείνα τα θέματα που πρόβαλε, που συζητούσε και που έγραφε ίσως είναι πολύ πιο επίκαιρα σήμερα απ’ ό,τι ήταν στην εποχή του.
Με τον Γκόγκολ η ρωσική λογοτεχνία βγήκε κυριολεχτικά στον κόσμο. Όσον αφορά δε τη ρωσική λογοτεχνία, «από τον Γκόγκολ άρχισε η γνώση της λογοτεχνίας μας: ο μηδενισμός του Λεβ Τολστόι, τα βάραθρα του Ντοστογιέφσκι και η ανταρσία του Ρόζανοφ. Χωρίς τον Γκόγκολ ίσως θα υπήρχαν ισορροπία, ευδαιμονία και ύστερα απ’αυτές — ολοκληρωτική ακαρπία, ενώ μετά τον Γκόγκολ — πλήρης δυσμένεια, παγκόσμια διάσταση και παγκόσμια της δόξα». Τα λόγια αυτά ανήκουν στον Κονσταντίν Μοτσούλσκι, Ρώσο μελετητή του Γκόγκολ.

Σεισμός στην Ιταλία....