Ρωσικές ταινίες ....

Ίννα Παρφιόνοβα, εφημερίδα "Νόβιε Ιζβέστια"

Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες από το παλιό οικογενειακό άλμπουμ διαδέχονται αργά η μία την άλλη: Στην οθόνη οι τελευταίες σκηνές από την κινηματογραφική ταινία του Αντρέι Ζβιαγκίντσεφ, «Η επιστροφή». Το κοινό στην αίθουσα έχει σηκωθεί και χειροκροτεί όρθιο δεκαπέντε λεπτά (!).

Η φωτογραφία από την τελευταία ταινία του Ζβιαγκίντσεφ "Ελένα". Πηγή: kinopoisk.ru

Έτσι ολοκληρώθηκε η πρεμιέρα της πρώτης ταινίας μεγάλου μήκους του ρώσου σκηνοθέτη, Αντρέι Ζβιαγκίντσεφ, στο 60^ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας το 2003, όπου το φιλμ απέσπασε τον «Χρυσό Λέοντα». Ο Ζβιαγκίντσεφ ξεκίνησε την καριέρα του σαν ηθοποιός. Αποφοιτώντας από το τμήμα υποκριτικής της Σχολής Θεάτρου στη γενέτειρά του το Νοβοσιμπίρσκ, και στη συνέχεια στη Μόσχα, έπαιξε σε αρκετές θεατρικές παραστάσεις και κινηματογραφικές ταινίες.

Εγκαταλείποντας το επάγγελμα του ηθοποιού, άρχισε να γυρίζει ταινίες μικρού μήκους. Το 2003 βγήκε στις οθόνες η πρώτη του ταινία μεγάλου μήκους, «Η επιστροφή». Η ταινία συμμετείχε στον κυρίως διαγωνισμό του Φεστιβάλ Βενετίας, όπου όχι μόνο κατέκτησε το βασικό βραβείο, αλλά και το βραβείο «Χρυσός Λέοντας του Μέλλοντος» για το καλύτερο σκηνοθετικό ντεμπούτο, με την εξής κριτική: «Εκλεκτή ταινία για την αγάπη, την απώλεια και την ενηλικίωση». Το φιλμ κέρδισε επίσης 28 βραβεία σε παγκόσμια κινηματογραφικά φεστιβάλ και προβλήθηκε σε 73 χώρες. Μεταξύ αυτών στο Ιράν και την Κίνα, στις οποίες προβάλλονται κατά κανόνα μόνο εγχώριες ταινίες.  

«Η επιστροφή» είναι μια τραγική αλληγορική ταινία για δυο αδέλφια έφηβους, στη ζωή των οποίων μπαίνει απροσδόκητα ο πατέρας τους. Η εμφάνιση του περίεργου ξένου, τον οποίο γνωρίζουν μόνο από φωτογραφίες, φέρνει τα πάνω κάτω στη ζωή τους. Ο πατέρας αποσπά τα παιδιά από τη συνηθισμένη καθημερινότητά τους στην ήσυχη και οικεία πόλη, και τα μεταφέρει σε ένα ερημικό νησί όπου και εκτυλίσσονται τα τραγικά γεγονότα της ταινίας.

Ανάμεσα σε Ταρκόφσκι και Αντονιόνι.

«Η επιστροφή» γνώρισε μοναδική επιτυχία. Το ντεμπούτο του παντελώς άγνωστου σκηνοθέτη δεν κέρδισε μόνο τον «Χρυσό Λέοντα» στη Βενετία, αλλά ταξίδεψε σε ολόκληρο τον κόσμο. Περιείχε αυτή τη μυστικιστική, σχεδόν θρησκευτική αντίληψη της ζωής και της φύσης, η οποία είχε σχεδόν εξαφανιστεί από την κουλτούρα μας μετά το θάνατο του Ταρκόφσκι. Ως γνωστόν, η πρώτη νίκη ρωσικής ταινίας στη Βενετία, ήταν με την «Παιδική ηλικία του Ιβάν» του Ταρκόφσκι, το 1962.

Ύστερα από την κυκλοφορία της «Επιστροφής», ο Ζβιαγκίντσεφ άρχισε να θεωρείται ο σκηνοθέτης που κατάφερε να παρατείνει και στον 21^ο αιώνα το «νόημα του Ταρκόφσκι». Ο ίδιος ο Ζβιαγκίντσεφ σε συνέντευξή του στη «Ροσσίσκαγια Γκαζέτα» είπε: «Ένας Ρώσος σκηνοθέτης είναι αδύνατο να μην αισθάνεται την επίδραση του Ταρκόφσκι. Είδα για πρώτη φορά τις ταινίες του όταν ήμουν 18 και έκτοτε παρέμεινα δέσμιος αυτής της μεγάλης προσωπικότητας. Μαζί με αυτόν, σημαντικότατοι για μένα είναι και οι Μπρεσόν, Μπέργκμαν, Κουροσάβα». Την πιο σημαντική επίδραση όμως, δέχτηκε από τον Αντονιόνι. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ζβιαγκίντσεφ:«Όταν παρακολούθησα την “Περιπέτεια” του Αντονιόνι ένιωσα κάτι που δεν μπορεί να εκφραστεί με λόγια. Και από τότε η ταινία αυτή κατέχει πάντα την πρώτη θέση στις προτιμήσεις μου».

Η σχέση με τον Θεό.

Η αλληγορία είναι πολύ σημαντικός τρόπος έκφρασης για τον σκηνοθέτη. Την χρησιμοποιεί και στην επόμενη ταινία του «Εξορία», η οποία βγήκε το 2007 και κατέκτησε θριαμβευτικά τον «Χρυσό Φοίνικα» στο Φεστιβάλ της Βενετίας για τον καλύτερο ανδρικό ρόλο. Η προσοχή εστιάζεται ξανά στη διαλυμένη οικογένεια. «Ενώ στην πρώτη ταινία η προσοχή του θεατή επικεντρωνόταν στις σχέσεις του πατέρα με τους γιούς, στο νέο φιλμ ανταγωνιστές είναι ο σύζυγος και η σύζυγος. Αυτός και αυτή. Πρόκειται για μια παλιά ιστορία που παρουσιάζεται με νέο τρόπο. Η φύση των σχέσεων μεταξύ άνδρα και γυναίκας, το εύθραυστο της αγάπης, το στοιχείο του τραγικού που ξεπροβάλλει μέσα από την παρεξήγηση, την απόρριψη, την αδυναμία να συγχωρέσεις». Αυτό είναι το σχόλιο της κριτικού, Αλιόνα Ντούσκα, στον ιστότοπο «Tatianin Den».

Το θέμα της οικογένειας είναι σημαντικό για τον σκηνοθέτη όχι σε καθημερινό, αλλά περισσότερο σε μεταφυσικό επίπεδο. «Οι καθημερινές πτυχές δεν ήταν για μένα το βασικό», αναφέρει ο Ζβιαγκίντσεφ σε συνέντευξή του στην ιστοσελίδα «Chastnyi Correspondent».«Σημαντικότερη είναι μια άλλη οπτική. Όσο και αν αυτό ηχεί κάπως σοβαρό, πρόκειται για τις σχέσεις του ανθρώπου με το Θεό. Όχι με τα μέλη της οικογένειας. Να τι είναι για μένα καθοριστικό στην “Επιστροφή” και στην “Εξορία”. Όχι η οικογένεια σαν ένα κοινωνικό φαινόμενο, αλλά η οικογένεια υπό μια διαφορετική έννοια...».

Ο Ζβιαγκίντσεφ επιχειρεί να ξεφύγει από το επίκαιρο, να απαλείψει τα σύνορα του χρόνου και του χώρου. Δεν έχουν σημασία ο τόπος και ο χρόνος που εκτυλίσσονται τα γεγονότα στην ταινία, το σημαντικό είναι, όπως αναφέρει ο κριτικός Αντρέι Πλαχόφ, ο «μυθολογικός μικρόκοσμος, στον οποίο είναι αποδεκτές οι παρακινδυνευμένες γενικεύσεις και οι συμβολισμοί».

«Δράμα κουζίνας»;

Στην τρίτη κατά σειρά ταινία «Ελένα» που βγήκε στις οθόνες το 2011 ο Ζβιαγκίντσεφ θέτει ξανά ως κεντρική ιδέα της αφήγησης τη σύγκρουση μέσα στην οικογένεια. Εκεί, παραθέτει την ιστορία ενός ηλικιωμένου ζευγαριού, το οποίο εκφράζει διαφορετικά κοινωνικά στρώματα. Πέτρα του σκανδάλου εδώ είναι ο τραγικός έρωτας και η έλλειψη κατανόησης, όχι τα χρήματα. Στην Ευρώπη το είδος της ταινίας κατατάχτηκε στα «Δράματα της κουζίνας», καθώς τα περισσότερα γεγονότα εκτυλίσσονται συγκεκριμένα στην κουζίνα όπου όλοι κάθονται, τρώνε, πίνουν και συζητούν. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης μιλώντας στο ραδιόφωνο «Svoboda» εκφράζει την πίστη ότι πρόκειται για κάτι περισσότερο από ένα «Δράμα της κουζίνας»: «Δεν μου αρέσει πολύ να τίθενται αυστηρά πλαίσια στα είδη, επειδή νομίζω ότι αυτό που κάνουμε, και αναφέρομαι στη δημιουργική ομάδα μας, είναι μια φυγή από κάποιο πρότυπο ή προκαθορισμένο σχήμα».

Η ταινία συγκέντρωσε ένα μεγάλο αριθμό από τιμητικές διακρίσεις, ρωσικές και διεθνείς. Μεταξύ αυτών, το Ειδικό Βραβείο της Κριτικής Επιτροπής «Ένα κάποιο βλέμμα» του προγράμματος του διαγωνισμού  στις Κάννες το 2011, και το ξεχωριστό βραβείο για καλύτερου Ευρωπαϊκού σεναρίου στο Φεστιβάλ Ανεξάρτητου Κινηματογράφου στις ΗΠΑ.

Σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «Novyie Izvestia» ο Ζβιαγκίντσεφ δηλώνει: «Οι ταινίες τέχνης, όσο αρνητική ή θαυμάσια και αν είναι η δημιουργία, είναι αναγκαίες στον θεατή για την προσωπική του αφύπνιση από την αιχμαλωσία του άσκοπου και παράλογου το οποίο βιώνουμε». Για αυτό και τις ταινίες του σκηνοθέτη χαρακτηρίζει ένας αργός ρυθμός που συμπίπτει σχεδόν με τον πραγματικό χρόνο. Κάτι που οδηγεί στην περισυλλογή του θεατή και στην επιθυμία του να κοιτάξει μέσα στον εαυτό του.

Πλούσιες σε συμβολισμούς και σημάδια που ενώνονται μέσα από λεπτομέρειες, δεν είναι τυχαίο ότι οι ταινίες του Αντρέι Ζβιαγκίντσεφ  συγκρίνονται με το κινηματογραφικό έργο του Ταρκόφσκι, διότι στους καιρούς μας, στους οποίους θριαμβεύει η μαζική κουλτούρα, είναι αυτές οι ταινίες ακριβώς που φυλάσσουν τα ιδεώδη του αληθινού δημιουργικού κινηματογράφου.